Kako je velika ljubav dvoje snažnih intelektualaca završila kao surova, precizna ekonomska računica i kako je "oslobođenje" plaćeno novcem od Nobelove nagrade.
Uvijek je zapanjujuće posmatrati spremnost sa kojom ljudi komentarišu privatna pitanja javnih ličnosti, čak i kada je riječ o osobama koje više nisu među živima. Što je ličnost specifičnija, značajnija po nekom kriterijumu, to su posmatrači ciničniji. Uzmite recimo Džona Lenona i Joko Ono, Zeldu i Skota Ficdžeralda, oni su tako često i danas na meti cinika koji imaju potrebu da o svemu iznesu svoje (pojednostavljeno) mišljenje.
Istina je, naravno, da niko ne može da zna šta se zaista dešava između ljudi koji se vole, uključujući, češće nego što bismo željeli da priznamo, i ljude o kojima je riječ. Ali, ponekad se može dobiti nešto precizniji utisak o nijansama odnosa između dvoje ljudi ukoliko uzme u obzir njihova prepiska, memoari... nego ako slušamo dežurne "imaoce sopstvenog mišljenja" (na bilo koju, pa i ovu temu).
Tu tezu u punoj mjeri potvrđuje "život suštinskog modernog genija", odnos Alberta Ajnštajna i njegove prve žene, naučnice, fizičara, Srpkinje Mileve Marić Ajnštajn. Sve što uobičajeno možete da čujete o njihovom braku i odnosu nakon razvoda, svodi se na prestavu o Ajnštajnu kao sebičnom egomanijaku. Ali, kad čitate njihovu plodnu prepisku, koja uključuje veliki broj lijepih, dirljivih ljubavnih pisama na početku njihove ljubavi, postajete svjesni koliko je nijansi i dimenzija postojalo u njihovom odnosu.
Čak i kad to uradimo, vidimo samo fragmente njihovog privatnog života, i njihove lične istine. Ali, i to nam omogućava da sagledamo koliko je rasplet njihove priče bio slučaj suočavanja dvoje individualaca snažne volje, izražene ambicije, zapanjujućeg intelekta i emocionalne sposobnosti, pri tome, dvoje individualaca koji su odrastajući - jer, sreli su se kad je Ajnštajn imao 17, a Mileva 21 godinu - prosto u jednom trenutku počeli da idu u različitom smjeru.
Do 1912, njihov odnos bio je već nepopravljivo napet. Razdvojili su se 1914, posle 11 godina braka i 19 zajedničkih godina ukupno. Uskoro, Ajnštajn je uplovio u epistolarnu romansu i zaljubio se u Elzu Lovental, svoju rođaku (što u to doba nije bilo nimalo neuobičajeno).
Ajnštajn je 1916. supruzi predložio da se i formalno razvedu, ali kada se kod Mileve razvilo srčano oboljenje koje je bilo praćeno napadima groznice, odustao je od te ideje.
"Od sada pa nadalje, neću joj dodatno otežavati stvari razvodom", pisao je veliki naučnik tada svom prijatelju.
Ali, tenzije su nastavile da rastu, i kako se Milevino stanje poboljšalo, Ajnštajn je i drugi put predložio razvod u januaru 1918. godine, u pismu koje se može pronaći u Prinstonovoj digitalizovanoj arhivi Ajnštajnovih spisa, koja nam daje uvid i u nestalnu prirodu Ajnštajnove slave, i koje je uključeno u Zbornik Albert Ajnštajn, tom 8: Berlinke godine, korespondencija 1914-1918. Ono što je neobično je što on ne samo da je očajnički želio da se razvede od Mileve, nego je praktično bio spreman da je podmiti, i ne samo da je spremno nudio dio novca od Nobelove nagrade u te svrhe, nego je to činio čitave tri godine prije nego što je zapravo dobio Nobelovu nagradu.
"Draga Mileva,
Poduhvat je konačno pokušati da se moja privatna pitanja dovedu u izvjesni red, a to me navodi da Vam drugi put zatražim razvod. Čvrsto sam riješen da učinim sve što je neophodno da bi ovaj korak bio moguć. U slučaju razvoda, spreman sam da Vam dam značajna finansijska sredstva kroz prilično velikodušne ustupke koje ću napraviti..."
On dalje nudi da se iznos poveća na tadašnjih 1.560 dolara (što odgovara današnjoj sumi od 26.000 dolara) sa godišnjom provizijom, čiji bi iznos bio deponovan u korist djece.
"... Nobelova nagrada - u slučaju razvoda i u slučaju da mi bude dodijeljena - bila bi Vam u cjelosti ustupljena. Raspolaganje interesom bilo bi potpuno u Vašoj nadležnosti, dok bi glavnica bila deponovana u Švajcarskoj i stavljena na čuvanje, djece radi.
Moja plaćanja, pod prethodnom tačkom navedena, u tom bi slučaju bila zanemarena, i bila zamijenjena jednim godišnjim plaćanjem, koji bi zajedno sa tom kamatom iznosio sumu od 1.380 dolara. U tom slučaju, ta bi Vam suma bila potpuno na raspolaganju.
Udovička penzija takođe bi Vam bila garantovana u slučaju razvoda.
Prirodno, ja bih na takve velike žrtve bio spreman samo u slučaju sporazumnog i dobrovoljnog razvoda. Ako ne pristajete na razvod, ni cent godišnje neće biti slat u Švajcarsku. Sada, ja tražim da me obavijestite da li se slažete i da li ste spremni da podnesete zahtjev za razvod. Ja bih se pobrinuo za sve ovdje, tako da ne biste imali ni problema niti ikakvih neprijatnosti ili ičega sličnog."
Ajnštajnovo pismo završava se simpatičnom napomenom o starijem sinu, Hansu Albertu, sa kojim je vodio odvojenu prepisku, i nakon nekoliko lijepih želja u vezi sa Milevinim zdravljem, on piše: "Albertova pisma oduševljavaju me silno; ja vidim koliko dobro se taj dječak razvija, intelektom i karakterom... Poljupci djeci."
Dva mjeseca kasnije, Ajnštajn piše svom prijatelju, Švajcarcu Hajnrihu Zangeru, koji mu je bio vjerovatno najbliža osoba od povjerenja u to vrijeme:
"Moja supruga i ja imamo trenutno dosta zadovoljavajući odnos, bez obzira na moju namjeru da se razvedem... Postoji živa prepiska između nje i mene, i sada vjerujem da je najbolje da sa njom o stvarima otvoreno razgovaram."
Juna 1918. godine, konačno je postignut sporazum o razvodu, a Ajnštajnova obećanja i pravno su formalizovana. Hipotetička, ali samouvereno očekivana Nobelova nagrada ostala je centralni dio sporazuma, koji je uključivao i sledeću klauzulu:
"Profesor Ajnštajn nalaže, u slučaju razvoda, a u slučaju da dobije Nobelovu nagradu, da novčani dio postane vlasništvo gospođe Mileve Ajnštajn i da ovaj kapital bude deponovan u švajcarskoj banci."
Sporazum dalje predviđa da u slučaju Milevine smrti ili ponovne udaje, novac od nagrade bude prenijet na njihova dva sina.
Mileva se složila, i razveli su se 1919. Ajnštajn je 1921. godine dobio Nobelovu nagradu "za doprinos teorijskoj fizici", koji je posljedično doveo do razvoja kvantne fizike.
Primio je novčani dio nagrade, i budući čovjek od riječi, sredstva je odmah prebacio Milevi. Kada je koju godinu potom njihovom mlađem sinu dijagnostikovana šizofrenija, novac od te nagrade upotrijebljen je za skupa liječenja mladog čovjeka...
