„Nemci su u ovoj zemlji postavili, jednog dana, jedan rekord u ubijanju đaka. Ako je nekome stalo da taj rekord premaši, večeras mu je prilika, jer ovde ima više od pet hiljada đaka”, poručio je Duško Radović sa studentskih demonstracija
Prije pet decenija i jedne godine ovim prostorima, sa žarištem u Beogradu, otpočele su najveće studentske demonstracije protiv represije komunističkog sistema u Jugoslaviji.
Talas revolucije u svijetu, talas pobune, otpora i borbe za prava zapljusnuo je gradove nekadašnje države, svaki sa svojim povodom, ostavljajući za sobom jedan od najvažnijih istorijskih događaja nakon Drugog svjetskog rata.
Kako se Beograd buntom pridružio svijetu?
Prvi protest, koji se kasnije proširio na ostale glavne gradove jugoslovenskih republika otpočeo je, naizgled, bezazleno i sa banalnim uzrokom, ali dovoljnim da dugo potiskivano nezadovoljstvo kulminira u opštu pobunu.
Naime, “Večernje novosti” organizovale su “Karavan prijateljstva”, čija je proba priredbe sa tada popularnim pjevačima, voditeljima i glumcima, trebalo da se održi u Studentskom gradu, ali je odlučeno da se zbog kiše ipak održi u sali Radničkog univerziteta “Novi Beograd”.
Kako je broj sjedišta bio ograničen, a prioritet su imali brigadiri Omladinske radničke akcije, za studente nije bilo dovoljno mjesta.
Oni koji su ostali napolje negodovali su, počele su da lete kamenice i sve je ubrzo eskaliralo u opštu tuču sa brigadirima.
Prilikom sukoba intervenisalo je 40 milicionera koji su, pokušavajući da nasilno uspostave red, izazvali još veći bijes kod studenata, izlažući se otvorenom sukobu. Vatrogasna kola bezuspješno pokušavaju da šmrkom rastjeraju studente, a razglasna stanica Studentskog grada uzalud pokušava da ih vrati u domove.
Novim Beogradom širi se vijest da je jedan student preminuo pod torturom milicije. Oko tri hiljade uznemirenih i revoltiranih studenata izlazi na ulice, izražavajući bunt zbog postupanja milicije. Nastali su opšti neredi, zbog čega je nekoliko demonstranata privedeno na saslušanje.
Studenti iste noći zauzimaju vatrogasna kola sa kojih insistiraju na formulisanju studentskih zahtjeva zbog brutalnog postupanja milicije, birokratije, nezaposlenosti, ekonomske situacije i ostalih negativnih pojava u jugoslovenskom društvu.
Oko četiri sata ujutru emitovano je vanredno saopštenje kojim je poručeno da je formiran Akcioni odbor koji će oko osam sati ujutru organizovati miting zbog nastale situacije, nakon čega su se studenti razišli.
“Tito bi nas vodio!”
Demonstranti narednog jutra kreću ka novobeogradskom podvožnjaku, gdje ih dočekuje kordon milicije “spreman da postupi po naređenju", a naređenje glasi “Udri, samo da studenti ne pređu podvožnjak”.
Na mitingu se pojavljuju partijski funkcioneri, među kojima su Miloš Minić i Veljko Vlahović.
Studenti sa oduševljenjem dočekuju Vlahovića, nekadašnjeg organizatora borbe beogradskih studenata za slobodu Univerziteta i demokratiju, uzvikujući mu “Veljko, vodi nas!”.
Međutim, zadatak funkcionera nije bio da studente podrže, već da ih po svaku cijenu spriječe da dalje prodru u grad i ubijede ih da odustanu od demonstracija.
Tokom trajanja pregovora, nešto poslije 12 sati, iznenada su uslijedili suzavac i pendrečenje studenata.
Kolona, među kojom su bili profesori, funkcioneri, dekani, sa transparentima “Tito – Partija”, “Imamo li Ustav?”, “Dole socijalistička buržoazija”, “Studenti – radnici”, “Pucali su na nas!”, “Ja sam pretučen”, brutalnim postupanjem policije zaustavljeni su u namjeri da uđu u Beograd, a jedan student je ranjen.
Zalaganjem Miloša Minića, mlicija je prilikom povlačenja demonstranata u jednom trenutku zaustavljena, a epilog ovog krvavog sukoba bio je 132 povrijeđenih studenata, 21 milicioner, devet brigadista i pet građana.
“Danas ste najlepši i najuzvišeniji!”
Aktivnosti, kojima se pridružuju Miloš Minić, nastavljaju se u Studentskom gradu.
Formirana radna grupa definisala je zahtjeve u Proglasu studentima i građanima Beograda i Rezoluciji studentskih demonstracija, koji su se ticali socijalne nejednakosti, nezaposlenosti, birokratizacije društva i položaja Univerziteta u njemu.
Duh bunta proširuje se na ostale fakultete, uprkos zalaganju vlasti da se sve studentske manifestacije obustave u cilju suzbijanja demonstracija.
Studenti, sa kojima su mnogi profesori izrazili solidarnost, zatvorili su se na fakultetima, komunicirajući sa građanstvom putem letaka, čime je otpočeo sedmodnevni štrajk.
U 18 sati u zgradi Rektorata na Filozofskom fakultetu održan je hitan sastanak svih dekana na kojem je donesena odluka o opštem štrajku Univerziteta, prekidu predavanja i ispita.
Fakultete je sa svih strana blokirala milicija, a studenti su hapšeni i premlaćivani zbog sitnica.
Demonstracije podržavaju najveći intelektualci toga vremena, a na Filozofskom fakultetu organizovana su predavanja, nastupi umetnika, govori.
Stevo Žigon izvodi sada već legendaran Robespjerov monolog iz predstave “Danteova smrt”, Dušan Makavejev snima proteste, Desanka Maksimović poručuje studentima: “Draga deco, zapamtite kakvi ste danas jer nećete moći takvi da budete celog života. Danas ste najlepši i najuzvišeniji. Koliko se toga budete sećali toliko ćete biti dobri”.
Kako je Tito priznao studentima da su u pravu
Svi su iščekivali samo jednog čovjeka da riješi situaciju. I političari i građani i student čekali su da se oglasi Josip Broz Tito.
Sedmog dana demonstracija, devetog juna, u kasnim večernjim satima na televiziji, vidno nervozan obratio se studentima riječima: “(…) Neki kažu ovo je odraz onoga što se događa u Francuskoj, u Nemačkoj, u Češkoj... Nije to tačno. Nije to odraz toga. To je odraz naših slabosti koje su se nagomilale, koje mi danas moramo rešavati, a ne kriviti neke uticaje iz vana...".
Titovo obraćanje studentima imalo je efekta, ne toliko u ispunjenju zahtjeva, koliko u obustavljanju demonstracija.
Nedjelju dana nakon Titove poruke, uspostavljena je nastava na fakultetima, demonstracije su usahnule, a društvo se vratilo u svakodnevicu.
Razdvajanje žita od kukolja
Iako je Tito, priznavši studentima pravo na pobunu, postao prvi političar koji je poklekao pred mladošću iz ’68-e, ipak nije dozvolio da se lideri jugoslovenskih demonstracija herojizuju. Kako je kazao u svom obraćanju, među tim studentima bilo je 90 procenata poštene omladine.
Međutim, onih preostalih 10 odsto, među kojima su bili Sonja Liht, Dragoljub Mićunović, Đorđije Vuković, Vladimir Mijanović i drugi izbačeni su sa fakulteta, oduzeti su im pasoši, mnogi su bili hapšeni tokom narednih karijera, a žig “kukolja” sa demonstacija obilježio je njihove živote i karijere sve do Titove smrti.