Istorijske prilike u kojima su živjeli Crnogorci, viševjekovne borbe sa neprijateljima, ali i međuplemenska trvenja, uslovljavale su specifičan način življenja i pridavanje posebne pažnje osnovnom sredstvu u borbi za opstanak - oružju.
Oružje se izrađivalo u radionicama Boke Kotorske, Skadra, Prizrena, Foče, ali je i često otimano od neprijatelja, o čemu svjedoče različiti tipovi trofejnog oružja. Ukrašavano je biljnim i geometrijskim ornamentima, različitim dekorativnim tehnikama, a ukoliko se zanemari njegova primarna funkcija, ovako bogato ukrašeno oružje je na izvjestan način postalo glavni nakit muškarca i neizostavni pratilac narodne nošnje. Bez oružja se nikuda nije išlo. Nije se mogla zamisliti svadba, rođenje muške glave ili krštenje, bez njegovog oglašavanja.
Od vatrenog oružja u Crnoj Gori su najviše u upotrebi bile duge i kratke puške - kremenjače.
Prve puške kremenjače javljaju se sredinom XVII vijeka. Karakterisalo ih je punjenje sprijeda, kroz cijev i paljenje varnicom dobijenom iz kremena. Ne može se sa sigurnošću utvrditi kada su se prve puške kremenjače pojavile u Crnoj Gori, ali se tačno zna da ih je bilo u velikom broju u XVIII, a pogotovo u XIX vijeku. U Crnoj Gori su bile u upotrebi sve do 1858. godine, do pobjede na Grahovcu.
Od pušaka kremenjača karakteritični su džeferdari i tančice. Džeferdari su puške prepoznatljive po dugoj damasciranoj i srebrom tauširanom cijevi i trouglastim kundakom obloženim pločicama od sedefa i kosti različitog oblika. Zbog svoje izrade i ukrasa smatrao se za veoma dragocjenu, skupu i izuzetno cijenjenu pušku, što je najbolje oslikala izreka “nema puške nad džeferdarom”. Poznato je i da se u vrijeme krvne osvete mrtva glava, osim dukatima, mogla otkupiti jedino džeferdarom.
Tančice su vrlo duge i tanke puške sa kundakom različitog oblika. Ima ih više vrsta sa posebnim imenima koje im je upravo odredio oblik kundaka. Tančicom se smatra puška čiji je kundak povijen na dolje i završava se u formi slova T.
U Crnoj Gori su preovladavale puške kremenjače sa takozvanim albanskim i turskim tipom tabana, što znači sa sistemom opruga spolja.
Prve kratke puške - kremenjače, javljaju se krajem XV vijeka u Evropi i Aziji. U Crnoj Gori ih je bilo najviše u XVIII vijeku.
Ledenice se ubrajaju u najtanje kratke puške sa blago savijnim kundakom čija glava završava u formi limuna. Čitavom dužinom cijevi i kundaka okovane su srebrom ukrašenim reljefnim ornamentima. Po mišljenju pojedinih stručnjaka za oružje, upravo je ta srebrna obloga, čija bjelina asocira na led, i odredila ime ledenicama. Izrađivale su se u Prizrenu i Breši, a kod nas u radionicama Boke Kotorske, najviše u Risnu, poznate kao ledenice “rišnjanke”.
Kubure su kratke puške koje su se nosile zadjenute u kuburluke okačene o sjedlu. Karakteriše ih blago savijeni kundak čija se glava završava u formi jabuke. Pridjev uz ime označavao je mjesto njihovog nastanka. Tako su prepoznate kubure rađene u Peći, takozvane pećanke, koje karakteriše jednostavna izrada sa drvenim kundakom čija je jabučasta glava ukrašena okovom od mesinga. Kubure skadranke (bušatlijke), proizvod su radionica u Skadru. Bogato su ukrašene srebrom, a jabučasta glava im je, osim filigrana, dodatno ukrašena koralima ili drugim kamenjem u boji.
Pogledajte galeriju fotografija
Od hladnog oružja u Crnoj Gori su najviše u upotrebi bili jatagani. Dugi nož, handžar ili jatagan je naziv za istu vrstu oružja. To je nož čija je oštrica, prava ili zakrivljena, kovana od najboljeg čelika, ukrašavana srebrnom ili zlatnom žicom, zapisima iz Kurana, inicijalima vlasnika ili majstora, a ne rijetko i datumom kovanja. Drška se sastoji od hašerme - uske metalne trake između dvije obloge na dršci - na kojoj su, sa obije strane, pričvršćene obloge (kamze, sapi), koje su i određivali naziv jatagana. Ukoliko su sapi od slonove ili obične kosti, jatagan se zvao bjelosapac, a ako je od crnog roga ili drveta, crnosapac. Posotoje i jatagani čije su drške čitavom površinom obložene srebrom i ukrašene koralima. Najčešći oblik drške kod ovakvog oružja je u obliku raširenih leptirovih krila. Korice na jataganima su od drveta, optočene kožom ili srebrnim limom, ukrašene cizeliranim ornamentima, koralima i poludragim kamenjem. Jatagan se nosio umetnut u pojas, najčešće u kombinaciji sa dvije kratke puške.
Zanimljiv je podatak da su se jataganu pripisivale iscjeliteljske moći. Marama kojom je brisan jatagan služila bi kao zavoj ranjeniku. Stavljao se porodilji pod glavu ili je ona pila vodu kojom je bio ispran jatagan, a često se bolesnom djetetu stavljao u krevet. Postoji vjerovanje u narodu da je jatagan stavljen pod glavu mrtvaca, ili zaboden iznad njegove glave, sprečavao preobražaj pokojnika u vampira.
Pogledajte galeriju fotografija
Za potpuno opremljenog vojnika smatrao se onaj koji je imao dugu pušku, dvije kratke puške i jatagan uz obavezni pribor za oružje, fišeklije, arbije i uljarice.
Uljarice urađene od srebra bile su privilegija bogatijih, a od mesinga i bakra činile su puščani pribor siromašnijih. U njima se nalazilo mazivo ili krpica za podmazivanje pušaka. Uz kratke puške nosila se obavezno i arbija- šipka kojom se nabijao barut i čistila puščana cijev. Urađena je od gvožđa sa naglašenom glavom, odnosno drškom, gotovo uvijek ukrašenom.
U drugoj polovini XIX vijeka sve više su u upotrebi revolveri, za koje se često koristio lokalni naziv levor, livor. Najzastupljeniji su bili revolveri marke “Gaser” iz Beča, mada su uvoženi i iz Londona, Carigrada i Atine. Posebno su bili cijenjeni revolveri čija je drška dorađivana u radionicama Boke Kotorske. Prepoznavali su se po kundaku obloženim srebrom, bogato ukrašenim granulacijom i koralima.
Pogledajte galeriju fotografija
Aleksandra Blagojević