"Nadmašio sam te Solomone", tri puta je uzviknuo car Justinijan I kada je 537. godine ušao u tek sagrađeni hram u Konstantinopolju.
Najveća bogomolja tada poznatog svijeta u prestonici Istočnog rimskog carstva, kasnije poznatijeg kao Vizantija bila je završena i veća od biblijskog i mitskog Solomonovog hrama u Jerusalimu.
Na istom mjestu dva puta prije nje stajali su hramovi rušeni i paljeni u pobunama i nesrećama.
Aja Sofiju (grč: Ἁγία Σοφία), crkvu Svete Mudrosti (Božije) je po idejama i nacrtima matemaričara i geometara, Isidora iz Mileta i Antemija iz Trala, gradilo je 10.000 radnika. Posao su završili za pet godina.
Skoro 1500 godina kasnije, ovo čudo arhitekture, na istom je mjestu: 1484 godine, puta 365 dana, u kojima je grijalo ovo isto Sunce, duvali vjetrovi sa Bosfora i Mramornog mora.
Vjekovi kiša, snjegova, i epskih, zapisanih i nezapisanih, prepjevanih i prepričanih ratova, bitaka, rušenja i stradanja.
Milenijum i po carstava, oružja, ideja i ogromnih promjena na planeti Zemlji na kojoj žive ljudi.
Kada danas ulazite u istu zgradu u kojoj su krunisani vizantijski imperatori i gdje su se molili otomanski sultani - kao oblak iznad svih misli stoji: 15 vijekova, isto mjesto i jedno isto vječno vrijeme. Šta je ljudski život? "Iskra u smrtnu prašinu, luča tamom obuzeta..."
Glavni istorijski podaci su poznati.
Sve do 1453. godine kada je vojska Mehmeda II Osvajača zazuzela Konstantinopolj Aja Sofija je bila pravoslavni hram, zatim sjedište Vaseljenskog patrijarha i najvažnija tačka Pravoslavnog hrišćanstva.
U međuvremenu, prije turskog osvajanja, zbio se još jedan događaj važan za istoriju ovog grada: krstaši iz zapadne Evrope su od 1204. do 1261 zauzeli prestonicu Vizantije i pravoslavnu crkvu pretvorili u katoličku, proglasivši Latinsko carstvo.
Pod njenom kupolom 150 godina prije dolaska katoličkih krstaša pročitano je saopštenje Pape Lava IX o izopštenju patrijarha Mihaila, a taj trenutak smatra se početkom Velike šizme - podjele hrišćanstva na istočno i zapadno.
Od 1453. sve do 1931. Aja Sofija sa četiri dograđena minareta je bila pretvorena u džamiju da bi 1935. odlukom prvog predsjednika Republike Turske, Mustafe Kemala Ataturka, postala muzej.
Kao što je poznato Turska je u julu prošle godine odlučila da Aja Sofija ponovo bude džamija i svečano je otvorena istog mjeseca.
Burna istorija grada i tačke na kojima su se lomile religije i sudarale civilazacije načinile su od Aja Sofije i grada u kojem se nalazi, atom koji će svojom eksplozijom kroz vrijeme i prostor snažno uticati na sudbine naroda i ljudi, posebno na Balkanu.
Sve vojske i svi narodi ostavili su u Konstantinopolju, kasnije Stambolu ili Istanbulu, tragove i upisali se trajno u njegov kod - Istanbul je danas grad u odijelu u koje ga je obukla kako Otomanska imperija, tako i moderna Republika Turska - a ispod kojeg svi traže i lako pronalaze ove tragove.
Živjeli su, radovali se, patili, bogatili i propadali i umirali na obalama Bosfora i Mramornog mora svi narodi od Dunava do Nila i od Đenove i Venecije na Zapadu do nejasnih granica Dalekog istoka.
Nakon odluke turske države da ponovo postane džamija u Aja Sofiju je ulaz slobodan. Po podnim mozaicima prostrt je ogroman tepih i kao i u svaku džamiju, izućete se prije nego što uđete.
Na ulazu su "fiksirana" vrata koja su još starija od Aja Sofije, a pred sam ulaz u prostor hrama carska vrata čiji su kameni prag potpuno izlizali čuvari koji su tu vijekovima stražarili.
Unutra je raštrkano nekoliko desetina ili vjerovatno više ljudi i svako po "svojoj mapi" i sa svojom molitvom ili sa foto-aparatom, traži ono po šta je došao.
Muslimani se mole ili će tek doći na molitvu, jedan vodič ili domaćin dvojici Engleza objašnjava razliku između istočnog i zapadnog rimskog carstva, i porijeklu imena Hagia Sofia, čuje se kako Ruskinja objašnjava djetetu istoriju jedne ogromne mermerne amfore.
Na galerije iznad glavne dvorane oko kojih se nalaze najstariji sačuvani mozaici ulaz je trenutno onemogućen. Na dugačkim lancima sa rubova i svodova vise brojni lusteri čija se žuta svjetlost miješa sa onom koja izbija kroz prozore.
Po rubovima bogomolje, u polumraku iza stubova i sjenovitim ćoškovima, po nekom svom časovniku slobodno živi nekoliko mačaka.
Način na koji su graditelji izveli kružnu kupolu na četvorougaonoj osnovi Aja Sofije prije 1500 godine bio je revolucionaran. Urušila se nakon jednog zemljotresa, ali je rekonstruisana po ideji arhitekte Isodora Mlađeg.
Arhitektura Aja Sofije služila kao inspiracija za brojne džamije koje su kasnije gradili Turci, prije svega za čuvenu i obližnju "Plavu džamiju", koja se sa Aja Sofijom ogleda u ogledalu, sa šest minareta, zatim za Sulejmanovu džamiju, Rustem-pašinu džamiju itd.
Godišnje kroz ove hodnike i ispod svodova na kojima su naslikana četiri anđela i Prorokove riječi na muralima širokim sedam metara, prođe više miliona ljudi.
Na najistaknutijoj tački nekadašnjeg starog grada Konstantinopolja stoji kao greben oko kojeg su se u milenijum i po nagomilale istorijske i civilizacijske naslage.
Aja Sofija ogledalo je svega što se dogodilo i što se događa u Evropi i na Istoku, kao svjetionik koji obasjava vijekove unazad.