Pitanje koje se nameće glasi - da li se, i kome, uopšte isplati ovaj rat?
Dok se ruska agresija na Ukrajinu ne zaustavlja ni godinu dana nakon njenog početka, a evropski vojni stručnjaci očekuju veliku ofanzivu na ljeto, te čak i pokušaj Kijeva da povrati teritorije na Krimu, na drugom kraju svijeta takođe rastu tenzije. Decenijska kriza u Južnom kineskom moru, te dugogodišnja neprijateljstva između Kine i Tajvana, kog Peking smatra svojom “odmetnutom teritorijom”, a njegovo stanovništvo “izvornim Kinezima”, prijeti da preraste u otvoreni vojni sukob.
Ovakav razvoj situacije ne iznenađuje ni Vašington, ni Brisel – štaviše, brojni stručnjaci već godinama najavljuju neizbježan sukob oko Tajvana. “Dobrodošli u Republiku Kinu” piše na bilbordu na izlazu sa aerodroma u glavnom gradu Tajpeju. Turisti i poslovni ljudi koji prvi put stižu u prijestonicu Tajvana često se iznenade, vjerovatno ne znajući istorijsku pozadinu o “dvije Kine”.
Zemlja koju svi podržavaju, a niko ne priznaje
Nakon završetka Drugog svjetskog rata, u Kini je izbio svojevrsni “unutrašnji građanski rat”, iako su na njegovo izbijanje veliki uticaj imale i politike Japana, Koreje i velikih svjetskih sila još u ‘20-im i ‘30-im godinama dvadesetog vijeka. Kineski nacionalisti, Kuomitang, sukobili su se sa vojnim snagama koje su podržavale novu Kinesku komuniatičku partiju (KPK) i njenog generalnog sekretara Mao Ctunga. Sredinom 1949. godine, u nekoliko velikih napada snaga pod vodstvom KPK, osvojeno je glavno uporište nacionalista u provinciji Jiangsu, a nekoliko dana kasnije i sam glavni grad Nanjing.
Rukovodstvo nacionalista je već bilo napustilo taj grad i pokrenulo veliku evakuaciju na ostrvo Tajvan. Sedmog decembra 1949. u Tajpeju je proglašena “Republika Kina”. Više od milion i po ljudi, najvećim dijelom vojnika i seljaka koji su podržavali Nacionalni pokret, u narednim mjesecima se doselio na Tajvan, dok je Tajpej bio proglašen “privremenim glavnim gradom” nove zemlje.
U međuvremenu, Mao Cetung i rukovodstvo KPK-a su već proglasili formiranje Narodne Republike Kine. Treba reći i da je na Tajvanu već živjelo između četiri i po do pet miliona ljudi, koji su nove doseljenike nazivali waishing ren – “ljudi sa kopna’. Rukovodstvo nacionalista i Kuomitanga nije na Tajvan stiglo “praznih ruku”. Donijeli su i značajni dio dotadašnjih kineskih zlatnih rezervi, koje su iskorišćene za formiranje nove valute – “tajvanskog dolara”. U godinama nakon osnivanja, tajvanske vlasti su uvele izuzetno stroge sankcije za saradnju sa Kineskom komunističkom partijom (smatrajući vlast u Pekingu “nepriznatom Kinom”). Za vrijeme vladavine tzv. bijelog terora, više od stotinu hiljada ljudi je bilo zatvoreno ili pogubljeno zbog navodnih veza sa “kineskim kopnom” i KPK-om. “Bijeli teror” je potrajao sve do 1987. godine kada su ovi zakoni ukinuti, dijelom pod pritiskom međunarodne zajednice, a vjerovatnije zbog pada podrške komunističkim režimima širom svijeta.
Iako postoji više od pola vijeka, Tajvan je i danas jedna od najmanje priznatih zemalja u svijetu. Iako je bila zemlja osnivač Ujedinjenih nacija, te bila “nosilac stolice” za Kinu do 1971. godine, danas Tajvan nije članica UN-a.
Diplomatski odnosi sa desetak zemalja
Rezolucija 2758 UN-a je i danas na snazi, te stolicu Kine zauzima Narodna Republika Kina. Od početka ‘90-ih godina, Tajvan je veliki broj puta pokušao da podnese zahtjev za prijem zemlje u UN, ali on nije stigao ni do Komiteta za prijem zemalja. NR Kina, kao stalna članica Savjeta bezbjednosti, i danas blokira bilo kakav pokušaj Tajvana da postane članica UN-a.
Međunarodni olimpijski komitet je 1979 doneo tzv. rezoluciju iz Nagoje kojom se Tajvanu dozvoljava učešće u takmičenjima pod imenom Kineski Tajpej, ali se njegova zastava ne ističe. Tek desetak zemalja u svijetu ima diplomatske odnose sa Tajvanom – Beliz, Esvatini, Gvatemala, Haiti, Maršalska Ostrva, Nauru, Palau, Paragvaj, Sv. Kit i Nevis, Sv. Lucija, Sv. Vinsent i Grenada, Tuvalu, kao i Sveta Stolica (Vatikan). Tajvan, sa druge strane, ima nediplomatsku saradnju sa više od 50 zemalja, uglavnom kroz azijske organizacije za poslovnu saradnju i različite privredne komore širom svijeta.
Sjedinjene Američke Države imaju blisku saradnju sa Tajvanom – i u ekonomskom, budući da veliki broj američkih tehnoloških kompanija tamo ima svoje fabrike za proizvodnju računara i komponenti; i u vojnom domenu, jer je najveći broj odbrambenih sistema američke proizvodnje. Takođe, američka mornarica više od dve decenije redovno patrolira morskim putevima u Južnom kineskom moru, te vrši stalne aviopatrole iz baza na Filipinima i Japanu.
Čipovi kao mogući povod za sukob
Tajvan je sjedište brojnih svjetskih tehnoloških kompanija koje proizvode sve – “od igle do lokomotive”. Tajvan je svjetski lider u proizvodnji “vafera” (sillicon wafer) koji su osnova za proizvodnju svih vrsta čipova. Izvoz poluprovodnika, procesora i memorijskih čipova na Tajvanu raste sedmu godinu za redom. Izvoz raznih mikro-kontrolera, te drugih integrisanih kola i komponenti takođe je porastao za 18,4 posto u odnosu na godinu prije, iako je zbog pandemije potražnja neko vrijeme bila smanjena. Tajvan bilježi i treću godinu za redom u kojoj je rast u tehnološkom sektoru dvocifren. Ne treba posebno napominjati da su ove komponente ključne za sve proizvođače računara, smartfona i elektronike, kako u Kini, tako i u Indiji, Južnoj Koreji i SAD-u.
Južna Koreja i Kina imaju djelimično i domaću proizvodnju sličnih čipova i komponenti, ali su one nekoliko generacija iza onih iz fabrika sa Tajvana. Takođe, ove komponente imaju i niže cijene u odnosu na one proizvedene u drugim djelovima Azije. Možda i najznačajnija kompanija na Tajvanu je TSMC (Taiwan Semiconductor Company). Ona je svjetski lider u dizajnu mikroprocesora i raznih drugih čipova, poput onih za serverske i data-centre, piše Al Džazira.
Takođe, TSMC je i najveća “foundry” fabrika na svijetu, gdje se čipovi proizvode u zaokruženom procesu. Sa brzim razvojem tehnologije smartfona, nove generacije računara, te dronova, kao i čipova za primenu u satelitima, avionima i vojnim sistemima, jasno je i da će potreba za naprednim čipovima (sub-five nanometer) biti samo veća u narednim godinama. Budući da i SAD, i EU, i Kina svoj brzi ekonomski razvoj zasnivaju prevashodno na novim tehnologijama i tehnološkom liderstvu u odnosu na treće zemlje, Tajvan sa svojom tehnološkom industrijom postaje “krunski dragulj” svetske politike i monetarnih kretanja.
Međuzavisne ekonomije SAD-a i Kine
Kada je u februaru prošle godine Rusija izvršila invaziju na Ukrajinu, brojni analitičari su navodili da bi Tajvan mogao da bude sledeći. I Kina smatra Tajvan svojom teritorijom, baš kao što i Rusija polaže prava na djelove Ukrajine. I Kina ima izuzetno veliki ekonomski interes na Tajvanu, baš kao što i Rusija ima značajne interese u eksploataciji gasa i nafte u nekadašnjim djelovima Ukrajine. Ipak, ne mogu se povući i direktne paralele. SAD godinama jasno stavlja do znanja u međunarodnim krugovima da će vojno braniti Tajvan u slučaju da Kina pokuša invaziju. SAD relativno lako može grupisati svoje pomorske snage u vodama oko Japana i Filipina, te pojačati svoje vojno prisustvo u Južnoj Koreji.
Iako SAD može veoma lako direktno djelovati i u Ukrajini iz baza u Poljskoj, Češkoj i Mađarskoj, te sa Crnog mora, to se do sada nije dogodilo, a najvjerovatnije se neće ni dogoditi. Administracija predsjednika Džoa Bajdena odbija bilo kakvo direktno uplitanje u Ukrajini, kako bi se izbegla globalna konfrontacija sa Rusijom. SAD takođe više od godinu odbija Kijevu daju pristup ili informacije sa naprednih špijunskih satelita za osmatranje, jer bi ukrajinske snage bezbjednosti mogle da ih iskoriste za precizne napade na vojne ciljeve unutar Rusije.
Kineska narodna armija je daleko više motivisana za invaziju na Tajvan nego što su to ruske snage u Ukrajini. Kineski školski sistem i državna propaganda već decenijama uče svoje građane da je “Tajvan prirodni, vekovni deo Kine”, a da je stanovništvo takođe “kinesko”, što istorijski gledano i nije veoma daleko od istine. SAD takođe već godinu dana odbija da stvori zonu zabranjenog leta iznad Ukrajine svojim “Patriot” sistemima u Poljskoj. Sa druge strane, američkim snagama bi bilo veoma lako da stvore zonu zabranjenog leta ili čak i zonu zabranjene plovidbe oko Tajvana, sa samo jednim ili dva svoja nosača aviona. Ostaje pitanje – da li se, i kome, uopšte isplati rat u Južnom kineskom moru? SAD i Kina imaju toliko međuzavisne ekonomije, te trgovinsku razmenu koja se bliži 1.000 milijardi dolara godišnje, da bi bilo kakav veći sukob oko Tajvana značio i veliku globalnu ekonomsku krizu, nekoliko puta veću od one iz 2008.
Ne treba zaboraviti ni da je Kina najveći vlasnik američkih hartija od vrijednosti (u iznosu od gotovo 848 milijardi dolara). Uz sve ovo, imajući u vidu i partnerstvo Pekinga i Moskve, sigurno je da bi eventualni sukob oko Tajvana proširio ukrajinski sukob i na okolne zemlje u kojima Kremlj ima svoje interese. Zvanični Peking do sada nije uveo nikakve sankcije Rusiji, ali je i odbio da isporuči oružje i tehnologiju Moskvi. Si Đinping se donekle i “drži po strani”, igrajući na obje karte, i istočnu i zapadnu.
Kina je, za sada, jedina ponudila mogući mirovni plan za Ukrajinu, te ponudila da, uz nekoliko evropskih zemalja, bude garant mirovnog sporazuma.
(MONDO)