Koliko nobelovaca ima Evropa? Neki su nagradu dobili više puta, a zanimljivosti prate i Ivu Andrića

Evropska unija i sama je osvojila Nobelovu nagradu. Godine 2012. ova međunarodna zajednica dobila je Nobelovu nagradu za mir, kako je tada objašnjeno „za jačanje mira, pomirenja, demokratije i ljudskih prava“, uz dodatnu napomenu da je EU „promovisala prijateljske odnose među nekadašnjim arhi-neprijateljima, Francuskom i Njemačkom“.

Za razliku od ostalih nagrada koje se svake godine po testamentu švedskog naučnika, izumitelja i privrednika Alfreda Nobela (1833-1896) dodjeljuju za fiziku, hemiju, medicinu i književnost isključivo pojedincima, Nobel za mir može biti dodijeljen i organizacijama.

Neke međunarodne institucije, poput Crvenog krsta ili UNHCR osvojile su je više puta, a među 27 institucija koje su dobile Nobela za mir našla se i zajednica 27 evropskih zemalja.

Zemlje se često porede po broju nobelovaca, isto onako kao što se mjere po visini BDP-a ili po osvojenim olimpijskim medaljama, ali kad se postavi pitanje kako Evropska unija stoji sa najprestižnijom nagradom na svijetu, nije sasvim jednostavno odgovoriti na to pitanje.

Budući da je EU zajednica država, očigledan je proračun koji podrazumijeva da se saberu svi laureati iz njenih sadašnjih država članica koji su nagradu dobili otkako se ona dodjeljuje.

Prema toj procjeni, sadašnja Evropska unija ima 402 nobelovca. To znači da bi se na listi zemalja po Nobelovoj nagradi, Evropska unija našla na drugom mestu na svijetu, odmah iza Sjedinjenih Američkih Država koje imaju 411 dobitnika.

Nobelova nagrada se dodjeljuje od 1901. godine i znatan dio tog vremena, Evropska unija nije ni postojala. Na drugoj strani, otkako postoji, Evropska unija se neprekidno mijenja i broj država članica se povećava, pa se mijenja i zbirni broj nobelovaca.

Druga nevolja sa prostim sabiranjem Nobelovih nagrada je što države koje se upoređuju nisu iste veličine. Naime, prema broju stanovnika planete, ovo prestižno priznanje prosječno dobija jedan čovjek na oko 10 miliona ljudi.

Ispostavlja se, kao i u svemu drugom, da nije svejedno koji dio sveta se posmatra – u Evropi je šansa da dobijete Nobela deset pa i više puta veća nego u drugim dijelovima sveta.

Kako Srbija ima manje stanovnika od 10 miliona, za očekivati je da ona nema nijednu od ovih nagrada, mada, ipak, ima jednog nobelovca. Međutim, Mađarska sa deset miliona stanovnika ima čak 15 Nobelovih nagrada, ali to se može razumjeti jer je mađarska nauka u 20. vijeku imala višestruko veći uticaj u odnosu na veličinu našeg sjevernog susjeda.

Slično tome, Velika Britanija ima 137, Nemačka 115, a Francuska 75 Nobelovih laureata, što je sve bitno više od očekivanog prosjeka. Zbirno posmatrano u odnosu na broj stanovnika, Evropska unija ima desetostruko više Nobelovih nagrada od svjetskog proseka.

Kvalitet nauke

Kad je riječ o nauci, Nobelova nagrada se smatra ultimativnim mjerilom njenog kvaliteta. Prema prostom zbrajanju dobijenih „naučnih“ Nobela, za medicinu, fiziku i hemiju, apsolutno prvo mjesto zauzimaju Sjedinjene Američke Države, a zatim slijede Velika Britanija, Nemačka, Francuska i Rusija.

Ako se saberu naučne Nobelove nagrade za Evropsku uniju, ona će izbiti na drugo mjesto, iza SAD, slično kao sa ukupnim zbirom. No, ako se broj ovih nagrada podeli brojem stanovnika, onda na čelo izbija Velika Britanija.

To u dobroj mjeri odgovara broju objavljenih naučnih radova i opštim prilikama. Nauka SAD već decenijama dominira svjetskom naučnom scenom, što možda i najbolje objašnjava njenu dominaciju u ekonomiji i politici, dok britanska nauka ima zaista veliki uticaj s obzirom na veličinu Ujedinjenog kraljevstva.

Da li je uvijek bilo tako? Kako bi odgovorio na ovo pitanje, nemački fizičar Klaudijus Gros sproveo je prije pet godina empirijsku studiju da bi iz broja Nobela ustanovio kako se mjenjala nauka u raznim zemljama. On je delio broj dobijenih Nobela brojem stanovnika po godinama i ustanovio da su početkom 20. veka u nauci apsolutno dominirale Francuska i Njemačka.

Evropska nauka je prije Drugog svjetskog rata bila daleko najrazvijenija, ali je ogroman odlazak istraživača na Zapad potpuno izmijenio prilike. Migracije naučnika nisu karakteristične samo za Srbiju, to je nevolja cijele Evrope.

Zanimljivo da je Velika Britanija čitav vijek imala konstantan priliv nobelovaca, iz godine u godinu, pa kad je broj nagrada u Francuskoj i Njemačkoj opao, ona ih je pretekla. Britanska nauka je sve do sedamdesetih dominirala, kad znatno opada, ali se početkom ovog vijeka ponovo vraća u igru i uspeva da održi vođstvo. U međuvremenu, SAD su imale zanemarljivo mali broj Nobela na 100 miliona stanovnika sve do pedesetih godina 20. veka kad on počinje dramatično da raste i postaje dominantan.

Porijeklo nobelovaca

Poreklo nobelovaca i kako se mjeri broj nagrada po državama je neprekidni predmet diskusija. SAD svoju dominaciju u nauci, pa i u broju Nobela, nesumnjivo duguju velikom broju naučnika koji su migrirali. Pojedine zemlje, kao što su Njemačka, Mađarska, Austrija ili Poljska, pretenduju na ista imena u svojoj listi nobelovaca budući da su laureati slavne nagrade u jednoj zemlji rođeni, a često u drugoj gradili karijeru i osjećali pripadnost.

Uz to, teritorije država su se mijenjale, neke zemlje su sasvim iščezle, a neke su novonastale. Naš jedini nobelovac, Ivo Andrić, nalazi se i na listi Jugoslavije, kao iščezle države, što je sasvim logično, ali i na listi Bosne i Hercegovine, a ponekad i Hrvatske.

Za Austriju, tako, na primjer, može da se računa kako ima 25 Nobelovih laureata ako se broje svi oni nobelovci koji su rođeni na teritoriji Habsburške monarhije, mada oni sa pravom pripadaju pojedinačnim državama koje su nastale raspadom ove centralnoevropske imperije.

Zanimljivo da to uključuje i Ivu Andrića koga po teritoriji rođenja tako ponekad broje kao austrijskog nobelovca, mada je on dio života proveo u austrijskom zatvoru i u mladosti se borio protiv Austro-Ugarske kao neprijateljske sile.

Evropa, kao ujedinjeni kontinent, trebalo bi po svojoj prirodi da premosti ovu nevolju, isto onako kao što je unija doprinela smanjenju istorijskih tenzija među svojim članicama. Ako je neki laureat rođen u gradu A koji je tokom 20. veka pripadao raznim državama, on je svakako bio i ostao unutar Evrope, a ako se laureat preselio u grad B, na teritoriju druge države koja je kasnije postala nešto treće na kontinentu, on i dalje pripada Evropi.

Međutim, nevolja je što je nemali broj evropskih laureata zapravo rođen na drugom kontinentu, a postoji i nezanemarljiv broj nobelovaca rođenih u Evropi koji su postali američki naučnici.

Prema podacima Nobelove fondacije, ukupan broj laureata bez obzira odakle su i kome su pripadali, nakon 123 godine ove nagrade, iznosi 860. Sama nagrada je dodeljena 577 puta za 859 dobitnika, budući da su neki, poput Marije Kiri, nagradu dobili više puta.

Nagrade se, od ponedjeljka do petka u drugoj sedmici oktobra, proglašavaju redom, dan za danom, od hemije do književnosti, dok se naknadno uvedena nagrada za ekonomiju obznanjuje slijedeće nedjelje. Nagrada se sastoji od medalje, diplome i novčanog iznosa uporedivog sa milion dolara, ali predstavlja više od prestiža. Obično nobelovci stiču kultni status, a njihova nagrada postaje okosnica oko koje se dalje gradi cijela jedna kultura.