Nemilosrdni mač revolucije i nježni otac, osnivač zloglasnog Odjeljenja za zaštitu naroda u Srbiji, boem, vojnik i emotivac, komunista i pomalo nacionalista. Sve je to bio čuveni Krcun!
Rijetko koja ličnost iz vremena Drugog svjetskog rata i Titove Jugoslavije može da se pohvali takvim kontroverzama u biografiji kao Slobodan Penezić Krcun.
Pratile su ga i posle smrti - njegova pogibija u saobraćajnoj nesreći na Ibarskoj magistrali 6. novembra 1964. i danas za neke predstavlja misteriju.
U početku se šuškalo, a kasnije i otvoreno govorilo da se nije radilo o nesreći, već da je ubijen, a da iz ubistva stoji predsjednik Josip Broz Tito.
Te spekulacije nikad nisu dokazane, ali i više od pola vijeka kasnije, nisu iščezle.
Imao svoje 'ja'
Navodno, Titu je smetala Penezićeva privrženost Srbiji.
Profesor fakulteta za diplomatiju i bezbjednost Radojica Lazić Krcuna opisuje kao „čovjeka koji je imao svoje ja".
„Krcun je neko kome su ispjevane pjesme, a kasnije u savremenim uslovima, bio je primjer pravog policajca, imao oreol hrabrosti.
„U tim nacionalnim svojatanjima bilo je tvrdnji da je bio jedini Srbin koji je mogao i smio Titu da lupi rukom o sto, u to nisam baš siguran, ali je svakako bio vrlo blizak najvišoj nomenklaturi", kaže Lazić za BBC.
Godinama je sa Titom blisko sarađivao
Krcun je u ratu bio partizanski komesar i osnivač srpske bezbjednosne službe, a zatim ministar policije, potpredsjednik, a potom i predsjednik srpske Vlade.
Penezić je danas bitan, jer kroz njega možemo sagledati jedno od lica Srbije u Drugom svjetskom ratu, ali i posle, tokom formiranja takozvane Titove Jugoslavije, ocjenjuje Željko Marković, direktor Istorijskog arhiva u Užicu.
"Prijek i osion, `hljeb i otrov revolucije`, čovjek koji je kao ministar unutrašnjih poslova umio da zanoći u zatvoru među zatvorenicima, predan Josipu Brozu i onome što je on u njegovim očima predstavljao, do kraja.
„U arhivskoj građi koju čuva užički Arhiv otkriva se kao nježan, brižan supružnik. U javnosti vatren, u privatnom životu blag i posvećen", kaže Marković za BBC.
Kao prvi čovjek Ozne, a kasnije i Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije, Krcun je imao značajnu ulogu u likvidacijama ostataka kvislinških formacija i četničkih snaga, gušenju pobuna, kao i kasnije, u obračunu sa pristalicama Informbiroa.
Počinilac i žrtva
Tokom Drugog svjetskog rata, pored borbe protiv Njemaca, dva pokreta otpora - četnički i partizanski - borili su se i ubijali međusobno.
Od 1943. godine, saveznici staju na stranu partizanskog pokreta, što je važna podrška za njihovu konačnu pobjedu na prostoru bivše Jugoslavije.
"Istoriju najčešće pišu pobjednici i da se razumijemo, partizani su na kraju rata imali obavezu da se razračunaju sa ogromnim bandama koje su bile odmetnute po šumama, uključujući sve ostalo što se dešavalo po drugim republikama", kaže Lazić.
Upozorava da sve treba gledati u kontekstu tadašnjih zbivanja.
„U tom kontekstu, ideali revolucije su bili i razračunavanje kako sa neprijateljem po oružju, tako i sa klasnim neprijateljem posle rata", kaže..
Kada je počeo Drugi svjetski rat, Penezić je imao 22, a Tito 48 godina.
„Čitavu generaciju srpskih momčića zanijela je ideja ravnopravnosti i pravde, a odista, poteklo je mnogo krvi i Titovih sledbenika i Titovih protivnika.
„I jednih i drugih, najviše Srba, i to je naša nacionalna tragedija.
„Krcuna posmatram u kontekstu te tragedije, u ulozi počinioca, ali i žrtve, u jednom širem filozofskom kontekstu", navodi Marković.
Ko je bio Krcun
Mladi Užičanin, brucoš Poljoprivrednog fakulteta, sa 19 godina se, kao i mnogi njegovi vršnjaci, pridružio revolucionarnom komunističkom pokretu.
Kao ilegalac, ubrzo je i uhapšen, 1937. godine zbog učešća na demonstracijama povodom šestomjesečnog pomena patrijarhu Varnavi.
Igrom sudbine, dvije decenije kasnije, Krcun će biti u prilici da kao ministar policije učestvuje u izboru poglavara Srpske pravoslavne crkve, patrijarha Germana.
Ali to je samo jedna u nizu podudarnosti u njegovoj biografiji.
Kako sam piše u životopisu objavljenom u knjizi „Glasnost ćutanja", pokretu otpora je pomagao tako što je kod sebe krio brošure, nekad čak i u rupi od klozeta.
Toliko je bio vezan za sve što se dešavalo na Univerzitetu da je na početku raspusta, kada je trebalo da se vrati kući, „plakao kao malo dijete".
Već sledeće godine batalio je fakultet, ali i izlaske, i ozbiljno pristupio pokretu - više nego išta želio je da bude „pošten i čestiti revolucionar".
U to vrijeme već dobija nadimak Krcun, po junaku stripa Krcunu, objavljivanom u tadašnjem satiričnom časopisu Jež, i to ime mu je pomoglo da se krije sve do početka rata.
Po drugim tumačenjima, Peneziću su se u toku hoda dodirivala i krckala koljena, pa je to bio razlog za ovaj nadimak.
U autobiografiji do detalja opisuje njemačko bombardovanje Beograda 6. aprila 1941, srušene zgrade, zbunjene ljude, „pomiješane mlijeko i krv" pogođenog mljekadžije, ali i pljačku prodavnica na koju je naišao.
Sa kolonom izbjeglica krenuo je te noći ka Valjevu, ali su ih usput iz vazduha iz mitraljeza gađali njemački vojnici.
Uz jezive scene stradanja piše i koliko od Prvog svjetskog rata nije volio Njemce, da je rado vjerovao u izmišljenu priču njegovog brata da su Njemci pobjegli iz Srbije 1918. jer se on rodio.
Ratni vihor odnosi ga u unutrašnjost Srbije i rodno mjesto, a posle pada Užica sa „drugovima" ide dalje, po šumama i gorama.
Uspon i pad Užičke republike
Krcun se borio u mnogim bitkama, između ostalih na Sutjesci, ali je istovremeno napredovao i u partijskoj hijerarhiji.
Titovu sliku je, navodno, tokom cijelog rata nosio u unutrašnjem džepu vojničke bluze.
Više mu je priličila uniforma, no civilno odijelo, pišu biografi. I kao predsjednik Vlade, govorio je da su godine provedene u policiji bile najbolje godine njegovog života.
A onda je u ljeto 1944, na ostrvu Vis dobio zadatak da formira Odjeljenje za zaštitu naroda u Srbiji - Ozna - bezbjednosnu kontraobavještajnu službu nove Jugoslavije.
Šef mu je bio Aleksandar Ranković.
U početku ih je bilo sedmoro ili osmoro na ovom zadatku, ali su razgranali mrežu i do kraja rata postavili temelje jugoslovenske i bezbjednosne službe i policije.
Krcun je imao nezaobilaznu ulogu u sistemu masovne represije prema političkim protivnicima, prisutnom prilikom ustoličenja komunističkog režima, ocjenjuje istoričar Srđan Cvetković.
„Kada govorimo o likvidacijama bez suđenja, o montiranim procesima, o slanju ljudi na Goli otok, ne možemo a da ne govorimo i o Krcunu, koji je u tom periodu bio na čelu republičke Ozne.
„Ipak bi bilo nepošteno pripisati njemu sve ove zločine, jer su iznad njega bili i Aleksandar Ranković i usko partijsko rukovodstvo i na vrhu piramide sam Tito", izjavio je Cvetković za Danas.
Burnih 46 godina života
- 2. jula 1918. rođen u Užicu, gdje je završio osnovnu školu i gimnaziju.
- 1934. tokom velike privredne krize njegov otac, koji je bio kafedžija, bankrotira i umire
- 1937. upisuje studije agronomije na Poljoprivredno-šumarskom fakultetu u Beogradu i ubrzo se priključuje tada ilegalnom komunističkom pokretu
- Jula 1944. godine na Visu postavljen je za načelnika Odjeljenja zaštite naroda za Srbiju
- Od 1946. do 1953. ministar unutrašnjih poslova Srbije
- Jula 1952. proglašen za narodnog heroja
- Od februara 1953. do juna 1962. član, a kasnije i potpredsjednik Izvršnog vijeća Srbije. Od juna 1962. do novembra 1964, predsjednik Izvršnog vijeća SR Srbije.
- 6. novembra 1964. poginuo je u saobraćajnoj nesreći u Šopiću kod Lazarevca
Hapšenje Draže Mihailovića
Jedno od najznačajnijih hapšenja u novoj Jugoslaviji svakako je bilo hvatanje generala i četničkog komandanta Dragoljuba Mihailovića.
Prema istorijskim dokumentima, Krcun je kao prvi čovjek Ozne za Srbiju bio jedan od rukovodilaca te akcije.
Međutim, i ovaj zadatak su pratile kontroverze jer je, po sopstvenom priznanju, Krcun poštovao Mihailovića.
„Poštovao ga je kao vojnika i kao rodoljuba, jedino što mu je zamjerao je da je bio protiv Tita, a za kralja. I to mu nije mogao ni zaboraviti, niti oprostiti.
„Ta nemogućnost zaborava i oprosta izrodila je osvetnički nagon", navodi Marković.
Privatno emotivac
Za razliku od slike nemilosrdnog policajca, knjiga „Krcun pisma bez kurira" u kojoj su objavljena pisma razmjenjivana sa ženom i djecom, otkriva njegovu emotivnu stranu.
U nježnim porukama nije propuštao priliku da njoj i djeci prenese ljubav i poljupce. Ipak, žalio je što to nisu „prava ljubavna" pisma - znao je da u takvim prepiskama nema puno diskrecije.
Opisivao je daleke zemlje, posebno kada je tokom 1950-ih sa Titom na brodu „Galeb" obilazio Afriku i Aziju.
„Danas smo definitivno ušli u Indijski okean i vidio sam kitove.
„Desno je ostala afrička obala i jedan svetionik na kome s vremena na vrijeme ljudožderi pojedu svetioničara", pisao je decembra 1958.
Kao član državne delegacije, posjetio je i Tadž-Mahal, veličanstveni mauzolej i hram posvećen ljubavi.
„Ostao je potresen njegovim izgledom i razlozima izgradnje.
„To piše supruzi, svjestan da nikad neće umjeti na takav ili sličan način da izrazi svoju ljubav prema njoj", podsjeća Marković.
Pričalo se i da Krcun voli alkohol, a to potvrđuju i pisma ženi gdje on, u brojnim unutrašnjim razmišljanjima i dilemama, jednom prilikom navodi da bi želio da prestane da pije i napravi nešto od života.
Penezićev sin Srđa, reditelj koji je dugo živio u Americi i tek se nedavno vratio u Srbiju, za oca kaže da je bio upravo to - otac.
„Bio je veoma pažljiv, učio me je da, između ostalog, vozim bicikl i ja to pamtim, a razna mišljenja o njemu - vrlo pozitivna i vrlo negativna, ostavljam tim ljudima.
„Nadam se da će ih prevazići, jer od njega ne bi trebalo praviti ni kult, ni najgoreg čovjeka na svijetu, jer je bio čovjek od krvi i mesa", naveo je Penezić.
Srđa Penezić ovom prilikom nije želio da govori za BBC, ali nas je uputio na ranije intervjue u kojima je pričao o ocu.
Saradnik lista Mladost koji je volio da popije
Ivan Ivanji, Titov prevodilac i hroničar jugoslovenskog doba, pisao je o Krcunu kao „saradniku" u političkom nedjeljniku Mladost koji je izlazio 1950-ih.
Penezić je tada na mjestu ministra policije, a kasnije premijera Srbije, a Ivanji ga u Vremenu opisuje kao „tragičnu ličnost".
„I da odmah kažem: Krcun nije bio nikakav cenzor, nego veoma koristan saradnik, jer je uprkos nevjerovatnoj količini alkohola koju je trošio - nisam više nikoga u životu sreo ko je tako brzo tako mnogo pio - imao još uvijek fenomenalno pamćenje.
„Na osnovu sitnih detalja - šala oko vrata, olovke na stolu, nekog lica u pozadini, pejzaža - tumačio je fotografije bez ikakvih bilješki u pozadini, prepoznavao ko je ko i kada je otprilike snimljena", zapisao je Ivanji.
Krcun je pričao o onome što nije bilo za objavljivanje, kao i o poštovanju koje je na početku Drugog svjetskog rata gajio za četnike iz prethodnog svjetskog sukoba.
„O Draži je rekao da je njegova tragedija bila što je bio generalštabovac, a ne trupni oficir, što je htio da diplomatiše, umjesto da se bori.
„`On je svojom glupošću utjerao srpskog seljaka, koji je zapravo bio odan kralju, nama u naručje`, govorio je Krcun na moje veliko iznenađenje", navodi Ivanji.
Prema Krcunovom svjedočenju, a i drugim izvorima, do Mihailovića je oficire OZNE doveo njegov saradnik Nikola Kalabić, bivši komandant takozvane Gorske garde, kako bi sačuvao sopstveni život.
Prijem kod Tita Druge proleterske brigade za koju je Krcun bio emotivno vezan - brinuo se o svakom od njih nakon rata i da im pronađe zaposlenje, ali i krov nad glavom.
Razlaz sa Titom
Krcun je najviše sarađivao sa Aleksandrom Rankovićem, što je vuklo korijene iz rata, a i po prirodi poslova koje su obavljali u novoj državi.
„Prema političarima iz drugih republika umio je da bude oštar na jeziku, a pod njegove britke opaske nalijetala je i ličnost Josipa Broza.
„Zna se vrlo dobro da mu je jednom odbrusio: `Stari sve ti je dobro, samo šteta što nisi Srbin`", podsjeća Marković.
Marković je objavio je dvije knjige o Krcunu i bio autor jedne izložbe.
Na osnovu dugogodišnjih istraživanja, uvjeren je da „i sam Penezić u jednom momentu osjetio da je bio iskorišćen i izdan".
„Kada politički sazrijeva, naročito šezdesetih godina prošlog stoljeća, shvata da se sudbina Srbije mora krojiti u Srbiji, ali ne van jugoslovenskog konteksta.
„To je jako važno kao pouka. Međutim, kako kaže naš narod: 'Nije mu se dalo', a dodajem da ni on mnogima nije dopuštao", ocjenjuje Marković.
Poslednji Krcunov susret sa Titom opisao je istoričar Venceslav Glišić.
On se navodno odigrao krajem 1963, godinu prije Krcunove smrti, kada je Tito njega i Rankovića pozvao na Brione.
Penezić je navodno Brozu rekao da je nekorektan prema Srbima poslednjih godina, da ih udaljava od sebe i upitao kako to da su mu sumnjivi svi Srbi, istaknuti ratni komandanti.
Tito se, prema svjedočenjima, naljutio i htio da se udalji, a Krcun mu je dobacio: „Jedino ne znam kad će doći red na nas dvojicu", misleći na sebe i Rankovića.
Premijerske godine
Pošto je sumnjao da mu je premijerska pozicija 1962. ponuđena da bi se pokazao neuspješnim, Krcun je dao sve od sebe da dokaže suprotno.
U Srbiji je u to vrijeme bila u toku ili počinjala izgradnja 30 velikih privrednih objekata, među kojima su bili hidrocentrala na Đerdapu i pruga Beograd-Bar.
Za vrijeme njegovog mandata počela je da radi pančevačka Azotara, radio se auto-put, a počela i izgradnja fabrike ljekova Galenika.
Jugoslavija se razvijala i Srbiju je nosio taj zamajac.
Ozna i kultura
Dok je Krcun bio republički premijer, na mjestu ministra kulture od 1963. bio je Milan Vukos, kasnije dugogodišnji i uspješni direktor Televizije Beograd.
Opisuje ga kao „izvanrednog čovjeka i odličnog predsjednika Vlade" u autobiografiji Uspo(n)mene, objavljenoj u knjizi „Spomenar".
Vukos opisuje susret predstavnika jugoslovenske produkcijske kuće „Dunav film" i partijskog rukovodstva zbog konsultacija oko dokumentarnih filmova „Zadušnice" Dragoslava Lazića i „Parada" Dušana Makavejeva.
Na sastanak su došli Krcun i Vukos.
„Zadušnice je bio izvanredan dokumentarac o narodnom običaju u nekom selu u Pomoravlju, gdje se odavanje pošte pokojniku postepeno pretvaralo u masovno ždranje i pijenje.
„Drugi film Parada Makavejeva je film o Prvomajskoj paradi u Beogradu. Film se završava onda kada parada počinje, odnosno Makavejev je slikao sve ono što prethodi paradi - od skupljanja ljudi u pet sati ujutro pred mjesnim zajednicama do dolaska visokih rukovodilaca na tribine", opisuje Vukos.
Posle prikazivanja, dodaje, Krcun je rekao da bi on Zadušnice pustio, a Paradu ne.
„Zadušnice prikazuju da je naš narod primitivan što je tačno.
Saobraćajna nesreća i smrt
Tito nije prisustvovao sahrani Krcuna...
Prema zvaničnoj verziji, Krcun je pred polazak na partijsku konferenciju u Užicu dobio novi automobil.
Usput ih je uhvatio pljusak i zbog blata na putu, auto je proklizao, a vozač Milorad Lomić izgubio kontrolu. Auto se kretao brzinom od 130 kilometara na sat, sletjelo s puta i udarilo u drvo.
Sa Krcunom je poginuo i njegov dugogodišnji saborac Svetolik Lazarević Laza, a u automobilu je bila i Olga Živković.
Posle vijesti o nesreći, počele su da kruže priče da je Krcun ubijen. Tito je, navodno, tu tezu podržao, rekao je Srđa Penezić u jednom intervjuu.
Posle Krcunove smrti, zazvonio je kućni telefon i neko se predstavio kao da zove iz „kabineta maršala Tita".
Tada 12-godišnjak, Srđa je mislio je da se radi o neslanoj šali, ali je njegova majka uzela slušalicu i nastavila razgovor. Nekoliko dana kasnije je otišla na sastanak kod Tita, što će Srđa saznati mnogo godina kasnije od književnika Dobrice Ćosića u Njujorku.
„Dobrica mi je tad rekao da mu je majka pričala da je ta posjeta Titu bila bukvalno da ga ona pita da li ima neke istine u tome da je moj otac ubijen.
"Drugim riječima, ona je to govorkanje uzimala dovoljno ozbiljno", ispričao je Penezić mlađi 2016. za RTS.
"Zanimljiv je Titov odgovor, koji je sigurno lažan jer je bio veliki manipulator, on je rekao `Jeste, ubio ga je Ranković` i moja majka je shvatila da je to neistina", dodao je Srđa Penezić.
Tito nije bio na sahrani tadašnjeg srpskog premijera, već je tog dana primio holivudskog glumca Kirka Daglasa.
Porodici Penezić je poslat telegram saučešća.
Razgovor u sobi i predsoblju
I Marković i Lazić vjeruju u zvaničnu verziju događaja - da je riječ o nesrećnom slučaju.
„Krcun je, bez obzira na svoju ideološku pripadnost, privrženost Partiji i Josipu Brozu Titu, imao veoma izraženu i nacionalnu notu, koju čak i neki njegovi najveći kritičari nisu osporavali.
„Bez obzira što bi se sasvim jasno moglo reći da je bio `dijete revolucije` ili, kako to neki tumači vole da kažu, `mač revolucije`, ipak je pripadao srpskom nacionalnom korpusu", napisao je Lazić u recenziji knjige o Krcunu „Glasnost ćutanja".
U knjizi koju je Istorijski arhiv Užica objavio 2020. godine, objavljeno je pismo Zine Penezić, Krcunove supruge, napisano posle Brionskog plenuma 1966.
Na plenumu je razrešen nekadašnji drugi čovjek države i Krcunov saborac i u više navrata pretpostavljeni, Aleksandar Ranković.
U pismu se supruga Zina prisjeća razgovora sa mužem par mjeseci pred njegovu pogibiju. Oboje su znali, navodi, da ih prisluškuju.
„Počeo je da vodi računa o tome šta će mi reći u sobi, a šta u predsoblju", zapisala je.
Krcun je, navode svjedočenja, slutio politički kraj, gledajući kako se i najbliži saradnici ograđuju od njega. Pominjao je da bi otišao u Ćelije kod Valjeva ili u jedan od ovčarsko-kablarskih manastira i gajio ovce.
Monasi bi ga, vjerovao je, rado prihvatili, a on bi im ustupio „veliku penziju".