Na današnji dan prije 80 godina.
Najjača eksplozija u istoriji Srbije, koja je 5. juna 1941. godine gotovo sravnila sa zemljom Smederevo, ubila je, prema nepotpunim saznanjima, više od 2.500 ljudi i oštetila oko 2.000 kuća, ali je i dalje obavijena misterijom.
Prema svjedočenju tadašnjih medija i savremenika, stravična eksplozija je u 14.20 časova potresla cio grad i okolinu, a do danas se ne zna tačan uzrok detonacije "male atomske bombe". Eksplozija je bila toliko jaka da je napravila krater dugačak 50 i dubok devet metara.
Udarni talas kretao se 5.000 metara u sekundi i imao jačinu manje atomske bombe. Neko je kasnije izračunao da je unutar kamenih zidina bilo deset miliona konjskih snaga razorne moći.
Jačina eksplozije bila je tolika da je srušila dvije gradske kule i dio tvrđavinog bedema prema željezničkoj stanici, odnosno prema smederevskoj varoši.
Stakla na prozorima su pucala i u naseljima na obodu Smedereva, a podrhtavanje zemlje, nalik na zemljotres, osjetilo se u Velikoj Plani, Beloj Crkvi, Vršcu i Beogradu. Nesreća je imala tragičan ishod jer je to bio pijačni dan tako da je na ulicama bilo još više ljudi nego obično.
TONE KAMENJA SRUČILE SE NA GRADIĆ
Posle kapitulacije Jugoslovenske vojske, Njemci su odredili Smederevsku tvrđavu kao mjesto gdje će skladištiti zarobljenu opremu, oružje, municiju i benzin. Odatle je municija prebacivana u Njemačku, koja se spremala za napad na SSR.
Smederevo je bilo povezano željeznicom, a utovar zaplijenjenog materijala vršili su zarobljeni pripadnici poražene Jugoslovenske vojske.
Eksplozija se dogodila baš u trenutku kada je pored tvrđave prolazio voz za Veliku Planu, koji je prevozio radnike kući. Prema izjavama svjedoka, prvo su se čuli pucnji, što bi moglo značiti da se prvo zapalila municija, da bi oko dva minuta kasnije došlo do velike eksplozije.
Među žrtvama bili su bili i sin, snaja i unuka njemačkog namjesnika u okupiranoj Srbiji Milana Nedića.
Za obnovu grada Savjet komesara postavio je za vanrednog komesara za obnovu Smedereva Dimitrija Ljotića, smederevskog advokata i pristalicu nacističkog pokreta. On je u Smederevo doveo 120 pripadnika svoga pokreta i sa njima organizovao službu za obnovu grada.
Pisac knjige "Traganje za istinom" Miroslav Stanković, koji je u vrijeme eksplozije bio radnik Željezničke radionice Smederevo i putnik na zadnjoj plaformi poslednjeg vagona voza 4714, koji je vozio radnike ka Velikoj Plani, izračunao je da se tog dana na grad sručilo najmanje 4.000 tona kamena iz zidina tvrđave.
Postoji čak svjedočenje da je kamen veličine vodeničnog točka pao u vinograd udaljen više od tri kilometra od tvrđave.
Najveći broj žrtava sahranjen je bez imena u zajedničkoj grobnici na ulasku u groblje. Na spomen-kosturnici, podignutoj 1942. godine, upisano je 485 imena. Nisu upisana sva imena, kao ni imena velikog broja osoba koje su stradale u vozu broj 4714 – jer spiska putnika nije bilo.
Zna se da su vagoni, zbog pazarnog dana i dijeljenja svjedočanstava učenicima gimnazije, bili prepuni i da je i na platformama svakog vagona stajalo po desetak putnika.
Istog dana, prosvjetni radnici iz cijelog sreza primali su plate u Smederevu, a u gradu su gostovali glumci Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada.
TEORIJE ZAVJERE
Postoji više teorija zavjere o eksploziji u Smederevu.
Neki publicisti vjeruju da je 5. juna 1941. godine Mustafa Golubić, jedan od najboljih Staljinovih agenata i nekadašnji pripadnik srpske "Crne ruke", organizovao diverziju. Mustafa Golubić je uhapšen dva dana kasnije, ali iz podataka o ispitivanju u Gestapou proizilazi da Golubića Njemci nisu teretili za tu eksploziju.
Neki istoričari smatraju da je teorija o Golubićevij diverziji malo vjerovatna jer se u to vrijeme SSSR trudio da bude u dobrim odnosima sa Njemačkom.
Spekulisano je da je eksploziju izazvao opušak cigarete njemačkog vojnika, engleski avion koji je nadletao Smederevo ili, možda, neki lokalni patriota.
Njemci su događaje od 5. juna 1941. godine označili kao "nesrećni slučaj", ali u decenijama koje su uslijedile u srpskoj javnosti počela su da se pojavljuju drugačija objašnjenja.
Tvrdilo se da su komunisti izvršili sabotažu, ali posle rata niko nije smio da priča o tome jer komunisti, navodno, ne bi bili ponosni zbog toga što je toliko ljudi ubijeno.
Pojavljivale su se i priče očevidaca koji su navodno pred samu eksploziju vidjeli saveznički avion kako nadlijeće tvrđavu i baca nešto što je izazvalo eksploziju jer se tada znalo da se ta lokacija koristi za potrebe njemačke ratne industrije.
Druga teorija je da je neki od srpskih ratnih zarobljenika, koji su svakodnevno dovođeni na prinudni rad, namjerno ili slučajno bacio opušak od cigarete.
Najveći dio istoričara, međutim smatra da je petojunska eksplozija nesrećni slučaj: ili su Njemci bacili opušak od cigarete ili su nišanske sprave, kojih je bilo mnogo, pod uglom bacile sunčeve zrake na barut i zapalile ga.
Oni ukazuju na činjenicu da Englezi u tom trenutku nisu bili sposobni da nadlete Evropu i njemačke položaje i dođu do Smedereva.
Tako eksplozija "male atomske bombe", koja je i danas ostala zastrašujuća u svijesti Smederevaca i cele Srbije, nema svoj zvanični epilog.