Koje i kakve promjene trpi ekosistem rijeke Tare pod teretom ljudskog uticaja pokazaće monitoring faune dna koji sprovodi tim biologa sa Prirodno matematičkog fakulteta iz Podgorice na čelu sa profesorom Vladimirom Pešićem, piše Pobjeda
Riječ je o nastavku prošlogodišnjeg projekta koji finasira Ministarstvo održivog razvoj a i turizma. Prvi ovogodišnji uzorci su uzeti u junu a nastaviće se mjesečnom dinamikom u toku sljedećih godinu.
Lokacije
“Monitoring se radi na tri pozicije: Tari kod Mateševa, zatim na toku poslije Kolašina, odnosno kod Trebaljeva i pritoke Drcka kod Mateševa. Dobijeni rezultati biće upoređeni sa rezultatima iz prve godine monitoringa (2019) što će nam omogućiti da dobijemo odgovor o promjenama u ekosistemu”, kazao je Pešić Pobjedi.
Prema njegovim riječima, fauna koja naseljava dno rječnog korita predstavlja najbolji indikator promjena stanja životne sredine u vodenim ekosistemima.
“Posebno, na svakoj tački biće uzimani uzorci iz lotičkog (tekući dio rijeke) i lentičkog (ujezereni dio) staništa. Različite vrste naseljavaju dio rijeke sa brzim i sa sporim proticajem vode i njihove reakcije na klimatske promjene i uticaj antropogenih aktivnosti različiti su, što zahtijeva i različitu metodologiju istraživanja. Ovaj pristup je originalan i pokazao se kao veoma uspješan model za buduće monitoringe rječnih ekosistema ne samo u Crnoj Gori i Balkanu, već i u EU”, pojasnio je on.
Dokaz tome je, kako navodi, da je veliki dio rezultata koji je proistekao iz monitoringa u 2019. godini objavljen u knjizi „The Rivers of Montenegro” čiji je izdavač vodeći međunarodni naučni izdavač „Springer Nature“ u okviru svoje najprestižnije edicije „The Handbook of Environmental Chemistry”.
“U ovoj knjizi data je analiza svih aspekata crnogorskih vodotokova, od njihovog hidrološkog i hidroenergetskog potencijala, biodiverziteta i faktora koji ga ugrožavaju, hemizma, mikrobiologije, ekotoksikologije, genotoksikologije, uticaja klimatskih promjena pa do rasvjetljavanja aspekata koji se odnose na izgradnju malih hidroelektrana kao i značajnih infrastrukturnih objekata (autoput)”, napominje Pešić.
Faktori
Prema njegovim riječima, ranije istraživanje pokazalo je da je u zoni direktnog uticaja građevinskih radova (lokaliteti Mateševo i Drcka) u određenim mjesecima došlo do pada diverziteta i brojnosti populacija u odnosu na dio Tare poslije Kolašina, pri čemu taj uticaj nije isti u lotičkoj i lentičkoj zoni.
“Postoji veliki broj faktora koji utiče nabrojnost zajednice i na njen oporavak, od klimatskih promjena (količina padavina, porast temperature u lentičkoj zoni) i antropogenog uticaja koji dovode do smanjenja brojnosti pa do faktora kao što su uticaj prosječnog uzmemiravanja i kompezantorne reakcije populacije koje sa druge strane utiču na smanjivanje negativnog uticaja”, navodi on.
Ističe da su istraživanja pokazala da je negativni uticaj još lokalizovan na određene dionice i da će proces oporavka faune dna možda teći brže nego što su prvi uzorci prije godina dana pokazivali.
“Preliminarna analiza uzoraka iz juna ove godine ukazuje da je brojnost na lokalitetu Mateševo (koja je iznosila skoro 1.500 jedinki po metru kvadratnom) na istom nivou kao na lokalitetu Trebaljevo, što je vjerovatno rezultat slabog intenziteta građevinskih radova kao posljedica kovid-19 pandemije. Napominjem da treba biti pažljiv sa zaključima i tek po završetku druge godine imaćemo jasniju sliku. Za razliku od raznih ,,eksperata“ koji “odokativno“, bez uzimanja uzoraka, mogu da zaključe da u rijeci nema ničeg živog, u nauci treba biti pažljiv i bazirati zaključke na konkretnim rezultatima”, kaže Pešić.
Endemi
Pored faune dna ove godine će se raditi i monitoring endemičnih vrsta rijeke Tare, sa posebnim akcentom na one koje se nalaze na Crvenoj listi međunarodno ugroženih vrsta (IUCN).
“Endemične vrste imaju često veoma usku rasprostranjenost, ponekad su lokalizovane na jedan izvor, ili dio rijeke. Čak i mali uticaj na takvo stanište može dovesti do toga da endemična vrsta zauvijek nestane. Mnoge od tih vrsta stare su milionima godina. Tara je stanište većem broju takvih vrsta kao što je na primjer Tarin faladipsis, kritično ugroženi puž koji živi u podzemnim vodama. Tarina dina, jedna je od najkrupnijih pijavica u Evropi, čije mlade jedinke imaju i do desetak očiju, a kako postaju starije, gube oči tako da su one najstarije slijepe. Tu je zatim Lukina torentikola, koju sam otkrio ja (na osnovu analiza DNK-a ona je razdvojena od najbliže vrste koja je poznata iz Španije) prije nekoliko godina i prisutna je u gornjem dijelu Tare sa još brojnom populacijom”, navodi profesor Pešić.
Nova vrsta
Kako ističe, u okviru projekta „DNA-eco“ urađena je genetička analiza većeg broja jedinki iz Tare čime je utvrđeno prisustvo nove vrste za nauku.
Ističe da dok ne budu publikovani zvanični naučni podaci, ne može više da saopšti sem da je riječ o vrsti koja je nađena kod Mateševa i kod Trebaljeva.
“Genetička distanca između nove vrste i njoj najbliže vrste iznosi skoro 16% DNK barkod regiona (razlika od više od dva odsto često se uzima kao dovoljna za novu vrstu). Rad sa opisom nove vrste poslat je u jedan od vodećih zooloških časopisa i očekujemo da bude pubikovan u toku sljedećeg mjeseca (tada ćemo imati i više informacija za javnosti o ovoj jedinstvenoj vrsti). Za sada možemo otkriti da je nova vrsta dobila naziv ,,lacrima“. ,,Lacrima“ na latinskom znači ,,suza“ a Tara je suza Evrope”, podsjeća Pešić.
Projekat koji dokazuje bogatstvo Balkana
,,DNA-eco“ u okviru kojeg se sprovodi genetička analiza vrsta nacionalni je projekat koji finansira Ministarstvo nauke Crne Gore. Ideja je jednostavna, ali nova. Svaka vrsta ima svoj DNK bar-kod, koji je jedinstven za nju. Ideja je da „barkodiramo“ vrste koje žive u vodenim ekosistemima Crne Gore i napravimo bazu koja će nam pomoći da radimo monitoring kako tih vrsta tako i različitih vodenih staništa u Crnoj Gori za koje su te vrste indikatori promjena koje se dašavaju u tim vodenim tijelima”, pojašnjava Pešić.
Projekat, kaže on, traje dvije godine.
“Naravno, nemoguće je u tom periodu napraviti DNK barkodove za sve vrste, za to će trebati godine i decenije, kao i podrška velikog broja aktera, ako ne čitavog društava da shvati da izučiti i sačuvati biodiverzitet je civilizacijska tekovina. Kao odgovor na pandemiju Evropska unija je kao glavni instrument prepoznala zaštitu biodiverzitreta zašto će godišnje biti odvojeno 25 milijardi eura. Zaštita evropskog biodiverziteta mora uključiti zaštitu biodiverziteta Zapadnog Balkana jer je naučno dokazano da je Balkan jedan od tri centra gdje je nastao bidiverzitet koji je kolonizovao i naselio najveći dio Evrope”, ukazuje Pešić.
Zeta i Morača trpe veći pritisak
Profesor Pešić navodi da je Tara jedina crnogorska rijeka na kojoj se radi mjesečni monitoring, odnosno uopšte monitoring. To, prema njegovim riječima, ne znači da je ona i najugroženija, već da zbog njenog UNESCO značaja postoji pritisak međunarodnih institucija za kvalitetnim monitoringom.
“Zeta i Morača na kojima su sada u toku aktivnosti vezane za gradnju mostova i zaobilaznice trpe trenutno značajniji pritisak jer je endemizam u ovim rijekama daleko veći u odnosu na Taru. U Evropskoj uniji postoji veliki pritisak ne samo javnosti, već institucija i države da se tačno zna kakav će biti uticaj bilo kakvog projekta koji se planira na biodiverzitet, pri čemu je kvalitetan monitoring prepoznat kao glavni instrument. Činjenica je da mi u Crnoj Gori još kao društvo nismo spremni da prihvatimo da ulaganje u zaštitu prirode jeste ulaganje u budućnost. Nadam se da ćemo u vremenu poslije pandemije naučiti da više cijenimo i radimo na zaštiti prirode, posebno crnogorskih rijeka”, zaključio je Pešić.